گزیده ویدئویی از سخنان استاد محمد تقی سبحانی (ریاست پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی) با موضوع رابطه طبقه‌بندی علوم با توانمندسازی علوم اسلامی در دومین هم‌اندیشی اصحاب علوم اسلامی با عنوان «جایگاه نیازهای کاربردی در درختواره علوم اسلامی» تقدیم نگاهتان می‌شود.
رابطه طبقه‌بندی علوم با توسعه و توانمندسازی علوم اسلامی
- سوال اصلی آن طورکه من تلقی می‌کنم در اینجا رابطه بین طبقه‌بندی علوم با مسئله توسعه و توانمندسازی علوم اسلامی مسئله اصلی ما این است و اینکه اساساً نسبتی وجود دارد یا ندارد اگر نسبت هست این نسبت در چه عرصه‌هایی هست و سهم طبقه‌بندی علوم در توسعه و توانمندسازی کماً و کیفاً چی هست؟
- در گذشته تاریخی، طبقه‌بندی علوم و نظام آموزش علمی بسیار به هم نزدیک بوده‌اند، به عنوان نمونه از زمان فارابی در احصاءالعلوم بعد غزالی بعد فخر رازی همین طور تا قرن یازدهم و دوازدهم که ده تا دوازده تا توابندی علم شده ظاهراً این ده تا در گذشته تاریخی خیلی به هم نزدیک بودند و نظام آموزش و علمی بر اساس همون طبقه‌بندی‌های رسمی اتفاق می‌افتاده یا دست‌کم پیش‌فرض کسانی که این متون را نوشتن و این تقسیمات را در علوم داشتند این بوده که بین این دو تا نباید تفاوتی باشه اما امروزه این فاصله در حال افزایش است.
- بنده از این ایده دفاع می‌کنم که درختواره رشته‌های تحصیلی لزوماً نباید از طبقه‌بندی علوم تبعیت کند، بلکه ناظر به آن است اما منطبق بر ساختار آن نیست.
- با توجه به تغییر نظام آموزش در دنیای غرب و نیاز به بهره‌گیری از دانش‌های مختلف، نظام رشته‌های تحصیلی در حال جدا شدن از طبقه‌بندی‌های رسمی است.
- ساختار انتشار دانش و نظام داده‌پردازی نیز از طبقه‌بندی علوم و نظام آموزشی در حال فاصله گرفتن است.
- تاکید بنده بر تمرکز بر طبقه‌بندی علوم در بحث توسعه و توانمندسازی است و لزوم تفکیک آن از رشته‌های تحصیلی و ساختار توزیع دانش.
جایگاه کنونی سخن گفتن از طبقه‌بندی علوم
- پژوهشگران امروزه این پرسش را مطرح می‌کنند که آیا زمان مناسب برای بازتعریف طبقه‌بندی علوم فرارسیده است یا خیر. مورخان با استناد به اسناد تاریخی نشان می‌دهند که در تمدن اسلامی، اندیشمندان طبقه‌بندی علوم را پس از تکمیل و تثبیت شاخه‌های دانش و تشکیل نهادهای آموزشی انجام می‌دادند.
- اگر طبقه‌بندی علوم صرفاً پسینی و بازتاب‌دهنده دانش‌های تولید شده باشد، ارتباط جدی با توسعه و توانمندسازی علوم نخواهد داشت.
- “طبقه‌بندی علوم می‌تواند نقش پیشینی داشته باشد. شواهد نشان می‌دهد این روش می‌تواند چارچوبی برای توسعه آینده دانش ایجاد کند. نمونه آن کار فارابی در «احصاء العلوم» است که هم دانش زمان خود را ساختار داد و هم مسیر آینده را ترسیم کرد. با پذیرش این نقش پیشینی، پرسش شما معنادار می‌شود.”
مفهوم طبقه‌بندی دانش در مقابل نظام دانش
- در گذشته، نگرش حاکم بر روابط میان دانش‌ها مبتنی بر منطق قیاسی بود و دانش‌ها عمدتاً در قالب سلسله‌مراتبی طولی (هرمی) مورد توجه قرار می‌گرفتند.
- پژوهشگران امروز باید تعیین کنند که آیا نظام دانش را باید با درنظرگرفتن روابط افقی و چرخه‌های دانش طراحی کنند یا به ساختار هرمی سنتی پایبند بمانند، و آیا حرکت به سمت الگوی شبکه‌ای در طبقه‌بندی دانش ضروری است.
- اگر هدف توسعه و توانمندسازی علوم اسلامی است، نگاه به طبقه‌بندی علم نیز باید متفاوت باشد و از زوایای مختلف (محصولات علمی، تعلقات علمی، نسبت‌ها با موضوع و…) به توان دانش از منظر توانمندی نگریست.
تأکید بر رویکرد کاربردی به طبقه‌بندی علوم برای توسعه و توانمندسازی
- به جای بحث در مورد ماهیت طبقه‌بندی علوم، بر این تمرکز شود که در راستای توسعه و توانمندسازی دانش، چه ملاحظاتی باید در طبقه‌بندی علم رعایت شود و حاصل این هم‌اندیشی، پیشنهادات مشخص و کاربردی برای عرصه طبقه‌بندی دانش باشد.
- به عبارت دیگر، اگر نهادهای علمی می‌خواهند نظام طبقه‌بندی دانش خود را پیشنهاد کنند، چه پیشنهادات مبتنی بر توسعه و توانمندسازی وجود دارد؟
ده پیشنهاد برای طبقه‌بندی علوم در راستای توانمندسازی
- توجه به تأمین پارادایم‌های دانش
نیاز به چهارچوب‌سازی برای علوم اسلامی در دنیای جدید، با توجه به ناتوانی چهارچوب‌های گذشته در استمرار. طبقه‌بندی جدید باید بر دانش‌های مربوط به چهارچوب‌سازی علم (نظام مفاهیم و معانی متناسب با منابع دینی، الگوی تفکر، مدل‌های تحلیلی و حل مسئله) سرمایه‌گذاری کند. این حوزه در حال حاضر مغفول مانده است. - توجه به ساحت علوم نظری و علوم عملی
لزوم پاسداشت نسبت میان این دو حوزه و جلوگیری از اختلال ناشی از افراط و تفریط یا خلط میان آن‌ها، به ویژه در تعامل با دانش‌های مدرن. مرز میان دانش پایه و دانش عملی باید در طبقه‌بندی جدید رعایت شود. - توجه به قلمروهای متداخل دانش‌هاحوزه‌های متربط و هم‌پوشان
دانش در پژوهش‌های جدید اهمیت بیشتری یافته‌اند و باید در طبقه‌بندی دانش مورد توجه قرار گیرند. -
توجه به نسبت‌های ارضی بین دانش‌ها
تأکید بر اهمیت نسبت‌های افقی و ارتباطات عرضی بین دانش‌ها در کنار نسبت‌های طولی سنتی. پیشنهاد استفاده از واژه “شبکه دانش‌ها” به جای “طبقه‌بندی دانش”.
-
توجه به حوزه‌های روش‌شناسی‌های علمی، به ویژه در عرصه‌های نوین
لزوم به رسمیت شناختن روش‌های نوین در علوم مختلف و تعبیه شاخه‌هایی برای ورود آن‌ها به حوزه مطالعاتی علوم اسلامی (مثال: منطق و گرایش‌های مختلف آن، حوزه‌های زبانشناختی برای استنباط).
-
توجه به نسبت بین دانش‌های موجود سنت اسلامی با جهان دانش بیرونی
ضرورت تعامل با نظام‌های دانش جهانی، همراه با حفظ هویت دانش اسلامی. این ارتباط باید زمینه‌ساز مشارکت، تأثیرگذاری و تولید مشترک دانش باشد، ضمن حفظ نقاط تماس انتقادی و طراحی الگوهای طبقه‌بندی مناسب.
-
توجه به نسبت میان نیازها و نظام توزیع نیازها در دانش‌ها
انتقاد از نگاه مکانیکی و برون‌دانشی به چرخه نیاز و حل مسئله. تأکید بر اینکه دانش توانمند، خود قادر به شناسایی و پاسخگویی به نیازهای خود است. طبقه‌بندی دانش باید به گونه‌ای باشد که توزیع نیاز درون آن به صورت یک چرخه پویا شکل بگیرد. مشکل اصلی امروز، بحران درونی خود دانش‌هاست.
-
پیش‌بینی تحولات و تغییرات سریع دانش
لزوم پویایی نظام طبقه‌بندی دانش و توانایی آن در واکنش سریع به تحولات و بازسازی درونی و تناسب بیرونی. دیگر نمی‌توان نظام دانش را برای دوره‌های طولانی ثابت در نظر گرفت.
-
توجه به معیارها و موازین دسته‌بندی دانش
ضرورت استفاده از معیارها و موازین برآمده از سنت و میراث معنوی و تجربه عالمان مسلمان در دسته‌بندی دانش‌های جدید و نسبت آن با گذشته، برای جلوگیری از آشفتگی و درهم‌ریختگی دانش‌ها و مقاومت در برابر تحولات.
-
نیاز به یک نهاد در جامعه علمی برای نظام طبقه‌بندی دانش، کنترل و رصد آن
این نهاد باید با استفاده از خرد جمعی و ایجاد «دانش‌شناسی»، به تنظیم روابط بین‌رشته‌ای و به‌روزرسانی ساختارهای دانشی بپردازد، نه دخالت در محتوای دانش. این پژوهش، نقش فرهنگستان‌های علوم در دیگر کشورها را بررسی کرده است.
خلاصه
- ضرورت بازاندیشی در نظام طبقه‌بندی علوم اسلامی با توجه به تحولات دنیای امروز و در راستای توسعه و توانمندسازی این علوم تأکید دارند.
- استاد سبحانی با بررسی رابطهٔ طبقه‌بندی علوم، نظام آموزشی و انتشار دانش، ده پیشنهاد کاربردی برای بهبود آن ارائه دادند. ایشان بر پویایی، توجه به روابط افقی، تعامل با دانش جهانی و تشکیل نهاد نظارتی تأکید کردند.
همچنین برای مطالعه بیشتر این موضوع در بیانات استاد جوادی بر روی متن کلیک نمایید.
