گزیده ویدئویی از سخنان استاد حسینعلی سعدی (رئیس دانشگاه امام صادق) در سومین هم‌اندیشی اصحاب علوم اسلامی با عنوان روش شناسی تولید علم تقدیم می‌گردد.
ایده‌ها و نکات کلیدی
استاد حسینعلی سعدی به بررسی مسائل اساسی در حوزه روش شناسی علوم اسلامی می‌پردازد و بر لزوم بازنگری و ارتقاء روش‌های موجود برای حل مسائل و نیازهای معاصر تاکید می‌کند.
محور اصلی بحث، پاسخ به این سوال است که آیا روش‌ها و متدولوژی‌های فعلی علوم اسلامی برای حل مسائل نوظهور کافی هستند یا نیاز به تحول و ارتقاء وجود دارد.
1.تعریف روش شناسی و ارکان آن
در ابتدای بحث، تعریف روش شناسی را در دو حوزه اساسی دنبال می‌کند:
- روش کسب داده‌ها: چگونگی جمع‌آوری اطلاعات و داده‌های مورد نیاز برای بررسی.
- روش تحلیل داده‌ها: چگونگی واکاوی و تحلیل داده‌های جمع‌آوری شده برای رسیدن به نتایج و پاسخ به سوالات تحقیق است.
لذا اشاره می‌کنند که اگر فرایند “کاربست معارف” (به تعبیر آقای دکتر) نیز به این دو مورد اضافه شود، می‌توان تصویر جامع‌تری از روش شناسی ارائه داد.
2.نیازهای نوظهور و فرضیه‌های مطرح
با اشاره به موضوع همایش، بر وجود “نیازهای نوظهور” در جامعه تاکید می‌کند. در این راستا، دو فرضیه اساسی مطرح می‌شود:
- فرضیه اول: با استفاده از روش‌ها و متدهای موجود در علوم اسلامی، می‌توان به حل مسائل و نیازهای نوظهور پرداخت و نیازی به تحول و ارتقاء روش نیست.
- فرضیه دوم (فرضیه رقیب): برای توانمندسازی علوم اسلامی و انسانی در حل مسائل، لازم است ارتقاء و تحول در روش‌ها صورت بگیرد.
تلویحاً از فرضیه دوم دفاع می‌کند و معتقد است برای پاسخگویی به چالش‌های امروز، نیازمند بازنگری در روش‌های سنتی هستیم.
جهت مطالعه بیشتر می‌توانید اینجا کلیک کنید.
3.نقد روش فقهی موجود در مواجهه با نهادهای مدرن
در ادامه با طرح مثال “بانک”، به نقد رویکرد ۴۰ ساله در حل مسائل و نیازها می‌پردازد. ایشان معتقدند که در مواجهه با نهادهای مدرنی مانند بانک، رویکرد فقها بیشتر معطوف به “حل” آن در قالب شروط بوده است تا طراحی یک “نظام” یا “انظمه” متناسب با ماهیت این نهادها.
لذا می‌پرسند: «ما ماهیت و ساختار بانک رو گرفتیم در قالب شروط حل کردیم. لذا این روشی بوده که در فقه ما بوده آیا نیاز داریم به طراحی نظام یا انظمه این نهادهای موجود رو هم با همین فقه و با همین روش موجود می‌توانیم روی فرضیه‌اش بحث کنیم که ما نیاز به ارتقای روش داریم؟»
این انتقاد نشان می‌دهد که ایشان معتقد است روش فقهی سنتی، که بیشتر بر تحلیل جزئیات و شروط متمرکز است، ممکن است برای طراحی ساختارهای کلان و نظام‌های اجتماعی و اقتصادی مدرن کافی نباشد.
4.ضرورت ارتقاء روش و نمونه‌ای از مکاسب شیخ انصاری
بر ضرورت “ارتقاء روش” تاکید کرده و به عنوان نمونه، به عبارتی از کتاب “مکاسب” مرحوم شیخ انصاری اشاره می‌کند: «قدیر از النبوی قاعدهة الملازمه بین النماء ودرک المستفاده من النصقرا.»
در ادامه این سوال را مطرح می‌کنند که آیا می‌توان با استفاده از روش “تفحص” در فقه، به “تجمیع نصوص” و استخراج “سیاست‌های اقتصادی” دست یافت؟ به نظر ، این نوع رویکرد می‌تواند نمونه‌ای از ارتقاء روش در فقه باشد.
5.پیشنهاد تمرکز بر روش “کاربست علم“
پیشنهاد می‌دهد که برای پیشبرد بحث، می‌توان بر روی “روش کاربست علم” متمرکز شد. ایشان اشاره می‌کنند که اختلاف نظر در این زمینه وجود دارد که آیا این موضوع جزء روش شناسی علم محسوب می‌شود یا خیر. با این حال، پیشنهاد می‌دهند که با فرض‌های مختلف پیشرفته و دیدگاه‌های متفاوت را در نظر بگیرند تا بتوان به یک گام رو به جلو دست یافت.
6.اشاره به وضعیت پایان‌نامه‌های تحصیلات تکمیلی
در پایان‌نامه‌های کارشناسی ارشد، معمولاً یک فصل به مباحث روش شناسی اختصاص داده می‌شود. دانشجویان تحت نظر استاد راهنما، مبنایی را در خصوص روش کسب و تحلیل داده‌ها انتخاب می‌کنند و بر اساس آن ادامه می‌دهند. این نشان می‌دهد که بحث روش شناسی همواره در فضای علمی مطرح بوده است.
7.تاکید بر لزوم توافق بر سر مبانی (با تحفظ)
ایشان در ادامه بر لزوم توافق بر سر مبانی تاکید می‌کند، اما در عین حال، دیدگاه عدم ضرورت آوردن بحث “مدیریت دانش” در حوزه روش را می‌پذیرد. پیشنهاد ایشان این است که بحث با فروض و مبانی مختلف پیش برود تا برای پژوهشگران علوم اسلامی و انسانی کاربردی باشد.
نکات مهم و قابل تامل درمورد روش شناسی
- تاکید بر وجود “نیازهای نوظهور” به عنوان محرکی برای بازنگری در روش شناسی.
- طرح سوال اساسی در خصوص کفایت روش‌های موجود برای حل این نیازها.
- نقد ضمنی رویکرد صرفاً شرطی و جزئی‌نگر در فقه سنتی در مواجهه با ساختارهای مدرن.
- پیشنهاد استفاده از روش‌هایی مانند “استقراء” برای استخراج قواعد و سیاست‌های کلان از متون دینی.
- تاکید بر اهمیت بحث در خصوص “روش کاربست علم” و لزوم در نظر گرفتن دیدگاه‌های مختلف در این زمینه.
- اقرار به وجود اختلاف نظر در مسائل روش شناسی و پیشنهاد پیشبرد بحث با در نظر گرفتن فروض و مبانی مختلف.
جمع‌بندی دیدگاه استاد حسینعلی سعدی
ایشان به طرح دغدغه‌های مهم در حوزه روش شناسی علوم اسلامی و انسانی می‌پردازد و ضرورت ارتقاء و تحول در روش‌ها را برای پاسخگویی موثر به مسائل و نیازهای معاصر مورد تاکید قرار می‌دهد. همچنین با طرح سوالات اساسی و ارائه نمونه‌هایی از چالش‌های موجود، زمینه را برای بحث و تبادل نظر در خصوص چگونگی ارتقاء روش‌شناسی در این حوزه فراهم می‌کند.
