گزیده ویدئویی از سخنان (استاد محسن جوادی(هیئت امنای دانشگاه ادیان و مذاهب) در سومین هم‌اندیشی اصحاب علوم اسلامی با عنوان «توانمندسازی علوم اسلامی از منظر روش و چالش‌های موجود در این زمینه» تقدیم نگاهتان می‌شود.
مشکلات روشی در علوم اسلامی (با تمرکز بر اخلاق اسلامی)
مشکلات روشی در اخلاق اسلامی به چهار حوزه اصلی تقسیم می‌شود :
مسئله تاویل
- شرح مشکل: در کلام اسلامی، در مواردی که به نظر می‌رسد نص با برداشت‌های عقلی مخالف است، از تاویل استفاده می‌شود. سوال اینجاست که آیا در حکمت عملی (اخلاق اسلامی) نیز جایز است که از تاویل استفاده شود؟
- تاریخ نشان می‌دهد که تاویل در کلام اسلامی رایج بوده، اما در اخلاق اسلامی کمتر مورد استفاده قرار گرفته است. این مسئله چالشی برای محققان امروز ایجاد می‌کند.
عدم تطابق نصوص روایی با واقعیت
- شرح مشکل: بسیاری از نصوص روایی در اخلاق اسلامی وعده‌هایی در مورد نتایج انجام برخی اعمال می‌دهند اما در واقعیت، گاهی این نتایج مشاهده نمی‌شود.
- سوال: در چنین شرایطی، آیا باید در اعتبار آن نصوص تردید کرد؟
کارآمدی و چالش‌های اخلاق اسلامی
- شرح مشکل: از منظر کارآمدی، این سوال مطرح می‌شود که آیا اخلاق اسلامی می‌تواند به چالش‌های موجود پاسخ دهد و راهکارهای عملی ارائه کند؟
- نکته مهم: چگونگی ارزیابی کارآمدی اخلاق اسلامی و ارتباط آن با مسائل روشی نیازمند بررسی است.
- به‌عنوان نمونه، یکی از چالش‌های پیشِروی پژوهشگران حوزه اخلاق اسلامی، مسئله کارآمدی روش‌ها است. برای مثال، وقتی می‌خواهیم اثربخشی یک آموزه اخلاقی را بررسی کنیم، با پرسش‌های مهمی روبه‌رو می‌شویم:
- آیا می‌توان یک حدیث اخلاقی را از منظر نقد متن (تحلیل سندی و متنی) ارزیابی کرد؟ اگر نقد متن نشان دهد که حدیثی ضعیف یا غیرمعتبر است، آیا این به‌معنای ناکارآمدیِ محتوای اخلاقی آن است؟
- چنین چالش‌هایی گاهی پژوهشگر را در تنگنا قرار می‌دهد و به‌نوعی دست‌وپایش را می‌بندد؛ چراکه مشخص نیست دقیقاً باید چه معیاری را مبنای تحلیل قرار دهد.
نقد متن حدیث اخلاقی
- شرح مشکل: آیا محققان حق دارند که از لحاظ متن، احادیث اخلاقی را مورد نقد قرار دهند؟
- نکته مهم: این سوال نشان می‌دهد که ابزارهای نقد متن و میزان کاربرد آن‌ها در حوزه اخلاق اسلامی نیازمند تعیین و تبیین است.
پیشنهادات و راهکارها
پیشنهاداتی برای بهبود وضعیت توانمندسازی علوم اسلامی ارائه می‌شود:
- تمرکز بر حل مشکلات ملموس در حوزه‌های تخصصی: جایگزین بحث‌های کلی در مورد توانمندسازی علوم اسلامی، باید به چالش‌های مشخص در حوزه‌هایی مانند فقه، حقوق، اخلاق و فلسفه اسلامی پرداخته شود. هدف باید کمک به کسانی باشد که به طور مستقیم در این حوزه‌ها فعالیت می‌کنند.
- برگزاری نشست‌ها، همایش‌ها و مجلات تخصصی: این اقدامات می‌توانند به جمع‌بندی دیدگاه‌ها، حل
- اشکالات و روشن کردن راه برای محققان در حوزه‌های مختلف کمک کنند. هدف باید رفع سردرگمی و توانمندسازی فعالان این عرصه‌ها باشد.
- استفاده از تجارب سایر نقاط جهان اسلام: برای توانمندسازی علوم اسلامی در سطح بین‌المللی، باید از تجارب و روش‌های مورد استفاده در دیگر کشورهای اسلامی (مانند مالزی) بهره برد و با محققان و مراکز علمی آن‌ها ارتباط برقرار کرد.
- آغاز با مشکلات و چالش‌های موجود: باید از پرداختن به تصورات و احتمالات دست برداشت و باید از مشکلات و چالش‌های واقعی که محققان در عمل با آن‌ها روبرو می‌شوند، شروع کرد. لذا باید از آنجایی که چالش و مشکل وجود دارد، شروع کنیم.
- انجام آسیب‌شناسی ملموس: پیشنهاد می‌شود که به صورت ملموس به آسیب‌شناسی وضعیت موجود پرداخته شود تا بتوانیم راهکارهای عملی برای بهبود ارائه کنیم.
جمع‌بندی دیدگاه استاد جوادی
استاد محسن جوادی علاوه بر اینکه بر اهمیت روش در توانمندسازی علوم اسلامی تأکید می‌کند، به برخی از چالش‌های روشی موجود در این حوزه، به ویژه اخلاق اسلامی، اشاره می‌کند. لذا ایشان معتقد است که برای تحقق توانمندسازی علوم اسلامی، باید تمرکز از بحث‌های نظری سطح بالا به حل مشکلات ملموس و عملی در حوزه‌های تخصصی معطوف کنیم و از تجارب دیگر کشورهای اسلامی نیز بهره ببریم. در نتیجه برگزاری نشست‌های تخصصی، ایجاد ارتباطات بین‌المللی و انجام آسیب‌شناسی ملموس از جمله راهکارهای پیشنهادی برای رسیدن به این هدف می‌باشد.
